Trồng và chăm sóc cây địa lan Bắc Hà là mối quan
tâm của nhiều người, nhân giống nó để có nhiều chậu lan đẹp chia sẻ cùng với
mọi người là cái thú của người trồng và thưởng thức địa lan.
Khoa học kỹ thuật ngày càng hiện đại, người ta
có thể nhân giống địa lan bằng cách cấy mô, gieo hạt,... để cho số lượng lớn
cây con trong một thời gian ngắn. Nhưng, đối với những người chơi địa lan Bắc
Hà, thì có lẽ, phương pháp nhân giống cơ bản nhất và phổ biến nhất vẫn là tách
nhánh cây.
Bài viết này xin chia sẻ cách thức cơ bản để
tách nhánh địa lan, trồng và chăm sóc nó theo cách truyền thống Bắc Hà.
Bài viết này hoàn toàn dựa trên kinh nghiệm non
kém của bản thân người viết, nên chắc chắn không thể tránh khỏi những thiếu
sót, kính mong nhận được sự phê bình, góp ý để bài viết được hoàn thiện hơn.
1. Thời Điểm Tách Nhánh Địa Lan
Xưa các cụ có câu "Cửu nguyệt phân
lan", theo cách hiểu thông thường nghĩa là Tháng Chín (Âm lịch) là thời
điểm tách nhánh địa lan phù hợp nhất. Có thể giải thích nôm na rằng: vào thời
điểm này, mầm mới của cây địa lan đã phát triển hoàn thiện, củ địa lan đã hình
thành, lá đã phân chia đầy đủ và tích lũy dinh dưỡng chuẩn bị cho hoa. Cây bắt
đầu vào mùa nghỉ. Nói văn vẻ ví von thì người ta ví củ địa lan lúc này như đứa
trẻ con bú căng bầu sữa mẹ, lúc nó đi ngủ thì muốn vần kiểu gì thì vần...
Một lợi điểm nữa của việc tách nhánh lan vào
tháng Chín, đó là, tách nhánh vào lúc này, tỉ lệ ra hoa thấp, cây sẽ phát triển
mầm cao hơn, do đó, đối với mục đích nhân giống nhanh, ta sẽ có thể có củ địa
lan sinh sôi nảy nở 2 lần trong 1 năm. Tuy nhiên, ngược lại, phải chấp nhận bỏ
chơi hoa trong lần tách chiết này.
Hiện nay, do nhu cầu sưu tầm và thưởng thức địa
lan của người Bắc Hà khá phổ biến, trong khi giống cây không có quá nhiều nên
việc tách nhánh cây có thể diễn ra quanh năm.
Khi chậu lan đã phát triển quá chật chội hoặc
cây kém phát triển do giá thể trồng đã hư mục... cũng có thể là lúc nghĩ đến
việc tách nhánh và trồng lại chậu địa lan của mình.
Mùa Xuân, sau khi hoa địa lan đã tàn cũng là
thời điểm tách nhánh cây địa lan thích hợp nhất. Mùa này vạn vật thăng hoa, cây
cối đâm chồi nảy lộc nên tỉ lệ cây tách nhánh sống sót rất cao.
2. Chuẩn Bị
2.1. Cây giống
Chậu lan cần tách chiết hoặc có thể là các khóm
lan mới khai thác về, lan mới mua từ các vườn lan.
2.2. Chậu trồng lan
Yêu cầu đối với chậu trồng địa lan cần đảm bảo
một số yếu tố:
- Phù hợp: chậu trồng cây gì thì phải phù hợp
với dạng cây đó, sao cho cân đối hài hòa với tổng thể cây trồng. Chậu trồng cây
cũng phải phù hợp với diện tích vườn lan, không nên lựa chọn chậu quá to trong
khi diện tích quá nhỏ, không nên dùng chậu quá to để trồng một khóm lan nhỏ ...
- Tính thẩm mỹ: Vẻ đẹp của cây địa lan Bắc Hà
thể hiện cả ở dáng cây, dáng lá, hình thái hoa và hương thơm. Do vậy, chậu
trồng nó cũng phải đảm bảo sao cho tôn vinh vẻ đẹp của cây địa lan thêm bội
phần.
- Đảm bảo cho sự phát triển của cây: chậu gì thì
cũng phải đảm bảo độ thoát nước, và chứa đủ giá thể để cho cây có thể phát
triển một cách tốt nhất. Nếu chậu có lỗ thoát nước nhỏ, có thể khoan thêm lỗ
dưới đáy chậu hoặc thành chậu để nước có thể thoát dễ dàng sau khi tưới, tránh
gây úng cho cây lan.
- Các yếu tố khác: Tùy theo mục đích của việc
trồng lan mà lựa chọn loại chậu trồng sao cho phù hợp, trồng lan thương mại thì
nên chọn chậu có giá thành vừa phải, hợp lý, trồng lan thưởng thức có thể lựa
chọn các loại chậu thật đẹp...
Sau đây là một số loại chậu thường dùng để trồng
và thưởng thức địa lan:
2.3. Giá thể trồng địa lan
Có thể trồng địa lan bằng rất nhiều loại giá thể
khác nhau như : đất cục, xỉ than, than củi, trấu, đá, vỏ lạc, vỏ thông, dớn
cọng, dớn mềm,... Tuy nhiên, giá thể phải đảm bảo yêu cầu sao cho luôn "ẩm
nhưng không được ướt" là nguyên tắc quan trọng nhất. Ngoài ra, chọn loại
giá thể gì để trồng lan cần phù hợp với khí hậu vườn lan của mình. Dưới đây xin
giới thiệu cách trồng sử dụng đất luyện theo cách truyền thống.
Đất trồng lan phải là loại đất bùn ao, đất sú,
đã phơi khô nỏ qua nhiều nắng, phơi được càng lâu càng tốt. Yêu cầu của đất
trồng lan phải không được phân rã khi gặp nước tưới. Muốn biết đất có dùng để
trồng địa lan được hay không, có thể chặt ra 1 cục nhỏ cỡ đầu ngón tay, ngâm
vào nước vài giờ, nếu đất không bị phân rã ra là được.
Nếu công phu hơn thì phải luyện đất, luyện theo
cách "Cửu tẩm, cửu trưng" (chín lần tẩm, chín lần phơi) của các cụ,
tức là đất bùn ao sau khi lấy về phơi nỏ, đập nát ra, nhào trộn với lông lợn,
tóc rối... đóng bánh, phơi khô cho cứng lại, tiếp tục tẩm nước ốc, nước hến, nước
giải pha loãng... cứ tẩm rồi lại phơi đủ chín lần là dùng được.
Tuy nhiên, trong điều kiện cuộc sống đô thị ngày
nay, khó có thể làm được theo phương pháp này, thường dùng đất bùn ao đã luyện
1-2 lần, phơi nỏ 1-2 năm là dùng được.
2.4. Mùn hoặc phân ủ mục
2.5. Để đảm bảo đáy chậu có thể thoát nước dễ
dàng nên lót 1 phần lõi keo của xỉ than tổ ong đập cục to cỡ nắm tay, hoặc mút
xốp, hoặc vỏ ốc.
2.6. Dụng cụ tách nhánh: dao, kéo nhọn, keo bôi vết cắt (hoặc vôi, sơn
móng tay, nhựa thông, keo 502).
2.7. Rêu nước giữ ẩm bề mặt.
3. Tiến Hành Tách Nhánh.
3.1. Gỡ bỏ một phần chất trồng trên bề mặt chậu lan.
3.2. Hơi nghiêng chậu, dùng tay vỗ mạnh xung
quanh thành chậu cho chất trồng bong ra khỏi thành chậu.
3.3. Khi bộ rễ đã long ra khỏi chậu và chất
trồng nhẹ nhàng rút cả cụm lan ra khỏi chậu.
3.4. Dùng kéo nhọn, cắt bỏ các rễ đã hư thối,
cắt sâu vào phần đã thối 3-4 cm, cố gắng giữ lại các rễ vẫn còn tươi.
3.5. Nếu chất trồng bị nấm trắng hoặc có mùi mốc thì cần phải rửa
sơ bộ rễ của cây, tuyệt đối không rửa quá sạch làm mất vi khuẩn cộng sinh trên
rễ lan.
3.6. Xác định hướng phát triển của cây để tách nhánh, thường tách
mỗi cụm lan 3 đơn vị để cây có thể phát triển mạnh nhất, tuy nhiên, nếu muốn
nhân giống nhanh có thể tách rời từng thân một, với điều kiện các thân một tách
rời phải hoàn toàn khỏe mạnh, không sâu bệnh và còn rễ sống.
3.7. Bôi keo hoặc vôi vào tất cả các vết cắt.
3.8. Để cây lan mới tách vào chỗ râm mát trong vòng nửa ngày đến
1 ngày là có thể trồng lại được.
3.9. Nếu chậu lan đang phát triển bình thường, giá thể vẫn tốt mà
muốn tách nhánh để nhân giống nhanh, những người trồng lan có kinh nghiệm
thường sử dụng phương pháp tách ngầm, tách ngay trên chậu mà không phải đổ cây
ra trồng lại bằng cách: Xác định điểm cần tách nhánh, dùng tay đẩy các nhánh hơi
tách nhau ra, dùng lưỡi dao thật mỏng, dài và sắc (thường dùng loại dao mổ có
cán, và loại lưỡi dao dùng 1 lần bán tại các hiệu thuốc Tây Y) cắt giao điểm
của các nhánh lan, sau đó, dùng lưỡi dao vừa cắt đó, nhúng vào dung dịch keo
bôi liền vết cắt, bôi vào chỗ vừa cắt. Ngưng tưới nước, tránh mưa trong vòng
vài ngày cho vết cắt liền sẹo, sau đó chăm bón trở lại.
3.10. Trong trường hợp nếu phát hiện cây bị nấm bệnh, cần xử lý
nấm bệnh trước khi trồng lại bằng cách: cắt toàn bộ phần rễ, lá bị nấm bệnh, loại
bỏ củ già bị thối, ngâm toàn bộ cây lan vào dung dịch thuốc trừ nấm như Ridomil
(3g/1 lít nước) trong vòng 15 phút, sau đó mang hong khô vài giờ, ngâm lại bằng
dung dịch kích thích sinh trưởng loãng như B1, Atonic,... trong vòng 15 phút,
lại hong khô, sang hôm sau có thể trồng lại được.
Cách làm này được áp dụng cả với những cây địa
lan mới khai thác ở rừng về hoặc cây mua từ các vườn lan khác.
4. Trồng Lại:
- Cây lan tách nhánh sau khi xử lý và hong khô
cho se vết cắt, đem ra trồng lại.
- Chậu trồng lan, nếu là chậu dùng lại nên rửa
sạch bằng xà phòng, để ráo nuớc. Nếu trồng bằng chậu đất nung hoặc chậu gốm nên
ngâm nước trong 1 ngày rồi mới đem ra trồng, để tránh việc chậu đất nung hoặc
gốm khô hút nước ngược từ giá thể, làm ảnh hưởng đến sự phát triển của cây lan.
- Lót dưới đáy chậu khoảng ¼ chiều cao chậu là
lõi xỉ than, hoặc than củi to, hoặc mút xốp, hoặc vỏ ốc,... chú ý không được
bít vào lỗ thoát nước của chậu, nếu lỗ thoát nước của chậu nhỏ quá có thể khoan
rộng ra và khoan thêm lỗ bên đáy và 2 bên hông.
- Dùng dao chặt nhỏ đất cục ra cỡ bao diêm, xếp
đất vào chậu theo thứ tự to trước, nhỏ sau, và đất to được xếp sát xung quanh
thành chậu lên sát mép chậu.
- Đặt khóm lan vào chính
giữa chậu, chú ý hướng phát triển của khóm lan quay ra thành chậu.
- Nếu trồng nhiều nhánh nhỏ trong 1 chậu để có
được 1 chậu lan xum xuê thì khi đặt lan vào chậu nên cố định cho từng khóm nhỏ
hoặc từng nhánh lan bằng cách cắm que tre, và cột nhánh lan vào que đó, phân bố
đều các khóm lan trên mặt chậu.
Nếu khóm lan có nhiều rễ thì chỉ cần gác 1 chiếc
que nhỏ ngang miệng chậu, đặt khóm lan lên trên chiếc que rồi cho giá thể trồng
vào giữa là cây có thể đứng vững. Hoặc có thể dùng 1 cục đất dài, cho đặt khóm
lan ngồi lên trên cục đất và xếp giá thể nhỏ xung quanh.
- Cho đất nhỏ cỡ ½ - ¼ bao
diêm chèn nhẹ nhàng xung quanh bộ rễ của khóm lan từ dưới lên trên, sau mỗi lớp
đất vừa xếp, cho thêm 1 lớp mỏng chất mùn (dớn cọng vụn nát, trấu ủ phân chuồng
hoai mục, mùn dừa,...), cứ như thế cho đến khi ngập dần lên gần gốc lan yêu cầu
của khóm lan khi trồng vào chậu và cho giá thể phải đảm bảo giá thể ngập rễ và
củ nổi lên trên giá thể, tránh để củ ngập trong giá thể, dễ bị thối do nấm
bệnh.
- Xếp đất dần lên cho miệng
chậu phình hình chiếc bánh, vừa xếp vừa vỗ xung quanh thành chậu cho giá thể
khít chặt vào nhau.
Phủ lên trên bề mặt giá thể
một lớp rêu nước để giữ ẩm bề mặt và tạo rêu xanh cho đẹp. Có thể tạo rêu xanh
bề mặt chậu lan cho đẹp bằng cách:
Đất cục chặt nhỏ hoặc đất nắm hình bánh quy, rải
đều trên 1 chiếc khay. Lấy nước nấu cơm hoặc bột hồ nấu loãng để nguội. Lấy rêu
nhung mịn (cạo ở tường hoặc chỗ đất ẩm) vò nát trộn cùng với nước hồ, tưới đều
lên trên bề mặt đất. Trùm nilon kín và phun sương ẩm hàng ngày. Khoảng 1 tuần
đến 10 ngày sau rêu sẽ phát triển mạnh, dưỡng rêu bằng cách tưới nước vo gạo,
khi rêu phủ kín nắm đất thì có thể dùng để xếp lên bề mặt chậu lan làm tăng
tính thẩm mỹ cho chậu lan.
- Buộc thẻ ghi tên cây, ngày tháng tách chiết và
trồng lại.
- Tưới đẫm nước cho chậu lan.
- Đặt cây vào chỗ râm mát, tránh nắng tuyệt đối
1-2 tuần.
- Hàng ngày pha B1 thật loãng cỡ 1cc cho 5 lít nước
và phun sương ẩm cho chậu lan kích thích ra rễ nhanh. Trong thời gian này,
tuyệt đối không được bón bất kỳ một loại phân bón gì (trong vòng khoảng 2-3
tháng).
- Khi thấy khóm lan nhú rễ, bật mầm, căng tròn
trở lại (sau khoảng 1 tháng) thì có thể chuyển cây ra vị trí chăm sóc bình
thường cùng với các cây lan khác. Không nên dùng phân bón cho cây khi cây chưa
phát triển trở lại.
Và cuối cùng là chỉ việc chăm sóc chậu địa lan
chờ Xuân đến khoe sắc, tỏa hương.
5. Chăm Sóc Cho Cây Địa Lan Bắc Hà:
Trồng cây đã khó, chăm sóc nó quanh năm để Tết
đến Xuân về nó thưởng cho ta những bông hoa đẹp lại càng khó hơn. Trong quá
trình chăm sóc cây địa lan Bắc Hà cần chú ý đến một số vấn đề cơ bản sau:
Thứ nhất, tạo tiểu vùng khí hậu cho vườn lan.
Cây địa lan Bắc Hà cũng như những cây địa lan
xuất xứ từ Châu Á khác, cần có nhiệt độ mát, lạnh và nhiều ánh sáng để phát
triển tốt nhất.
Ông Lưu Chấn Long, một người trồng lan nổi tiếng
của Trung Quốc đã tổng kết những nguyên tắc cơ bản để chăm sóc cây địa lan như
sau: CÂY ĐỊA LAN ƯA ẨM NHƯNG SỢ ƯỚT, THÍCH THOÁNG NHƯNG SỢ GIÓ, THÍCH
SÁNG NHƯNG LẠI SỢ NẮNG.
Để đảm bảo được nguyên tắc như vậy cần chú ý đến
việc tạo tiểu vùng khí hậu cho vườn lan, mà đặc biệt là các yếu tố sau đây:
- Ánh sáng: cây địa lan Bắc Hà cần ánh sáng tán xạ khoảng 70-80%. Nếu lá
cây có màu xanh vàng nhạt là đủ ánh sáng, lá cây màu xanh đậm cần phải tăng
thêm lượng chiếu sáng. Kiểm soát yếu tố này thông qua việc che lưới phù hợp cho
vườn lan.
- Nhiệt độ: Cây Địa lan phát triển tốt nhất trong khoảng nhiệt độ từ
24°C-29°C (75-85°F). Vào thời kỳ ra hoa, nhiệt độ ban đêm cần phải lạnh từ
10-15°C (50-60°F) để cây phát triển chồi hoa. Nhiệt độ tối ưu cho cây vào thời
kỳ chuẩn bị ra hoa là khoảng 7.50°C-13°C (45-55°F) vào ban đêm và 18-24°C
(65-75°F) vào ban ngày. Sau khi cây đã có chồi hoa, nên duy trì nhiệt độ trong
khoảng từ 13-24°C (55-75°F) để cành hoa phát triển tốt. Kiểm soát nhiệt độ
trong vườn ta có thể dùng nhiệt kế để theo dõi, giảm nhiệt độ bằng cách đặt các
khay nước tạo ẩm dưới giàn lan, tưới nước hoặc phun sương xung quanh vườn lan
vào những lúc nhiệt độ quá cao. Tăng nhiệt giữ ấm cho cây trong thời kỳ quá
lạnh bằng cách che nilon xung quanh vườn.
- Độ ẩm: cần đảm bảo rễ cây luôn ẩm nhưng không được ướt lâu, không
được để cho cây bị quá khô rễ. Tăng lượng nước tưới trong giai đoạn cây phát
triển, nhất là sau khi ra hoa. Khi cây đã phát triển hoàn toàn (khoảng tháng 9
Âm lịch) giảm lượng nước tưới, chỉ cung cấp lượng nước tối thiểu trong khi cây
chuẩn bị ra chồi nụ. Khi có chồi nụ thì phải tưới đủ nước cho cành hoa phát
triển tốt nhất.
Có thể theo dõi lượng nước cần tưới qua việc
nhìn lá cây lan, nếu cây khỏe mạnh bị thiếu nước, lá sẽ hơi nhăn, khi tưới
nước, lá cây sẽ căng trở lại.
- Độ thông thoáng: Vườn lan cần có sự đối lưu không khí ở mức
vừa phải để cây lan phát triển tốt nhất. Nếu gió quá nhiều có thể gây hại cho
cây do tứoi nước quá nhiều. Nên che một lượt lưới xung quanh vườn lan để chắn
gió mạnh, khi ít gió có thể mở ra để hút gió vào. Khoảng cách giữa các chậu lan
cũng phải hợp lý, không để sát nhau, lá cây nọ chạm vào lá cây kia dễ bị lây
lan nấm bệnh.
Thứ hai, bón phân: Trong giai đoạn cây nảy mầm đến khi giả
hành phát triển hoàn chỉnh cần bón phân có lượng N cao hơn. Trong giai đoạn
chuẩn bị ra hoa nên dùng phân bón có lượng P cao hơn và K thấp hơn một chút để
giúp cây có đủ dưỡng chất tạo chồi nụ và nuôi hoa.
Trong suốt quá trình chăm sóc trong năm có thể
kết hợp với bón phân hữu cơ như: Tưới nước ốc, cá, bì lợn,... ngâm lâu ngày
(nước trong và đã hết mùi) pha loãng để tưới vào gốc, xen kẽ với phun phân bón
vi lượng thật loãng hàng tuần cho cây. Trong thời gian cây phát triển chồi hoa
tuyệt đối không dùng các loại phân bón qua lá, phân đọng trên chồi hoa dễ hỏng
hoa.
Có thể tự làm phân bón chậm tan bằng cách: lấy
phân vi sinh nhào với nước dạng vữa xây nhà, đem phơi khô đến trắng, xác, cứng,
chặt nhỏ và đặt trên mặt chậu lan, khi tưới, phân sẽ tan dần vào trong đất.
Thứ ba, Phòng trừ sâu bệnh:
Cần giữ nguyên tắc PHÒNG HƠN LÀ CHỮA. Giữ cho
vườn lan luôn thông thoáng, sạch sẽ và sử dụng thuốc phòng trừ nấm, diệt côn
trùng định kỳ sẽ tránh được tỉ lệ nấm bệnh trong vườn lan rất cao. Khi cây bị
bệnh, cần cách ly ngay tránh lây lan, nếu xác định được rõ bệnh cần dùng thuốc
thích hợp để chữa. Nếu không xác định được, cần tham khảo ý kiến của những
người có kinh nghiệm để có biện pháp chữa trị hữu hiệu.
Thứ Bảy, tháng 2 23, 2013
Hoàng Nam Sơn
